धुब्र केसी समाजवाद एउटा यस्तो अबधारणा हो जहाँ वर्ग र वर्ग संघर्ष रहदैन।यसको मतलब मानिसका हरेक क्षेत्रमा समानता रहन्छ। खास गरेर पुजीवाद ब्यबस्थामा दुई बर्ग देखिए, पुजिपती र मजदुर । औधोगिक क्रान्ति पछि पुजीवादी ब्यबस्थामा मजदुरको स्थिती यस्तो थियो जहाँ जीवन जिउन मौलिक आबस्यकता गाँस बाँस कपासको सम्म पनि परिपुर्ति गर्न नसकेको अवस्था थियो। पुजिपती हरुले उनिहरुको शोषण तिब्र रुपमा बढाए जसको बिरोध स्वरुप अस्तित्वमा आयो समाजवाद र साम्यवाद ।
यी यस्ता सामाजिक , राजनैतिक र आर्थिक अबधारणा हुन जुन शोषणको विरुद्धमा समानताको महत्त्व दिन्छ, ब्यत्तिको स्थानमा समाजको महत्त्व दिन्छ। समाजमा रहने हर बर्गमा समानता न्याय र स्वतन्त्रताको आदर्श प्रस्तुत गर्दछ। माक्सका अनुसार पुजीवादी ब्यबस्थामा रहेको शोषण जसले बर्ग संघर्ष हुन्छ अनि समाज परिवर्तन हुन्छ पुजीवादी ब्यबस्था बाट समाजबाद तर्फ। जब समाजबाद आउँछ त्यो बेला केही समय संक्रमण काल रहन्छ, केही समय समाजवाद रहन्छ त्यसपछी साम्यवाद आउछ भन्ने मान्यता माक्सको रहेको छ। माक्स यसै सामाजिक परिवर्तनको ब्याख्या सामाजिक परिवर्तन र बिकास कसरी हुन्छ भन्ने कुरा ब्याख्या गर्न उनले एउटा सिदान्त प्रस्तुत गरे जुन एतिहासिक भौतिकबाद रहेको छ।
माक्सले सामाजिक बिकासको व्याख्या भौतिक या अर्थको आधारमा गरे उनका अनुसार अर्थतन्त्रमा परिवर्तन भयो वा भौतिक पक्षमा परिवर्तन भयो भने समाजको हर पक्षमा परिवर्तन हुन्छ र समाज एउटा अवस्था बाट अर्को अबस्थामा परिवर्तन हुन्छ । माक्सको मान्यता के हो भने पुजीवादी ब्यबस्थामा पुजीवादी समाजमा यस्तो अबस्था सृजना हुनेछ शोषणको विरुद्धमा वर्गसंघर्ष र क्रान्तिको पछिको समाज पुजिवाद बाट समाजवाद तर्फ परिवर्तन हुनेछ। उनी आफ्नो ऎतिहासिक भौतिकवाद मा दुई व्यक्तिबाट प्रभावित भएको पाइन्छ । हिगलको दोन्दवाद र फ्युरोब्यागको भौतिक वाद संग। हिगलले समाज परिवर्तन हुन मानिसको बिचार परिवर्तन हुनुपर्ने कुरालाई जोडदिएको पाईन्छ। जहाँ बिचार केन्द्रमा रहन्छ । फेरि उनको बिरोधमा अर्थशास्त्री फ्युरोब्यागले समाज परिवर्तन हुन बिचार प्रधान नभई भौतिक पदार्थ मुख्य कुरा हुने बताए । शरीर नभएसम्म बिचार र बुद्धि नहुने उनको तर्क प्रस्तुत गरे।
माक्सले हिगल र फ्युरोब्यागको सिदान्तलाई फ्युजन गराएर सामाजिक परिवर्तन आर्थिक दोन्दबाट आउने कुरा उल्लेख गरे। उनले सामाजिक परिवर्तन सम्बन्धमा दोन्दत्माक भौतिकवाद लाई अगाडि ल्याए। व्याक्तीको शरीर र बुद्दिको लागि मानवले शारीरिक र सामाजिक अस्तित्व बनाईराख्नु पर्दछ। जसका लागि उसलाई अत्यावश्यक कुरा गाँस, बाँस, कपासको परिपुर्ति भइरहनु पर्छ। जसको पुर्ती निरन्तरताको लागि उ र समाज उत्पादनमा जोडिनुपर्छ। जसकालागी उत्पादनका साधन वृद्धि हुनुपर्छ । जुनकुरा गौण रहन्छ । जसको बिकासले समाजको हरपक्ष सामाजिक , राजनैतिक धार्मिक र सांस्कृतिक पक्षमा परिवर्तन आउँछ । माक्सको मान्यता के रहेको छ भने आर्थिक संरचना र उत्पादन प्रणाली स्थिर नभइ सधै परिवर्तनशिल रहन्छ। समाज उत्पादका साधन र उत्पादनको सम्बन्धमा परिवर्तन हुन दोन्दवादका तीन नियमले काम गर्ने कुरा माक्सले राखे जुन :-
1 संसारका सबै बस्तु ( बिचार वा भौतिक ) अन्तर बिरोधपुर्ण छ।
2 संघर्ष मात्रा बाट गुणात्मक तर्फ वृद्धि
3 ब्यबस्थामा निषेधको निषेध नियम
माक्सका अनुसार इतिहासमा निम्न समाज रहेको उनको मान्यता छ।
१) आदिम समाज :- मानवको अस्तित्व संगै सुरु भएको समाज हो। जहाँ वर्ग बिहिन र वर्गसंघर्ष बिहिन समाज थियो।उत्पादन उपभोगका लागि मात्र हुन्थ्यो। कसैले निर्माण नगरी आफैमा समाजवाद थियो। जसलाई प्राकृतिक समाजवाद को रुपमा लिन सकिन्छ। मानिसमा मालिक र दासको पद सृजित थिएन। जुन सोधोसित समाजवाद रहेको मान्न सकिन्छ।
२) प्राचीन समाज :- आदिम समाजको अन्त्यसंगै मानिसले ढुङ्गा का औजार निर्माण गरे जसले वर्ग उत्पादन गर्यो । औजार हुने मालिक, नहुने दास तब प्राचीन समाजको उदय भयो जहाँ वर्ग संघर्ष सुरु भयो। बिस्तारै औजार हुनेले नहुनेलाई शोषण गर्न थाले जसको अत्यमा ३) सामन्तवादी समाजको निर्माण भयो। जहाँ दुई वर्ग रहयो, जमिनदार र कृषक जो संग भुमि स्वामित्व छ उ जमिनदार र मजदुर गर्ने मजदुरी । तब जमिनदार र मजदुर बिच अन्तरबिरोध सुरु भयो। अन्तर बिरोध संगै
४) पुजीवादी समाजको निर्माण भयो जहाँ तीन बर्ग देखिए। पुजिपती , मध्यम र मजदुर । औधोगिक क्रान्ति र उत्पादनका साधन उधोग थपिए पछि निर्माण भएको यो तीन बर्गमा पनि दोन्दवादको तीन नियमले काम गर्यो। अतिरिक्त उत्पादन बड्यो , मसिनहरुको प्रयोग हुन थाल्यो। जसले मजदुर हरुमा बेरोजगारी सृजना भयो , श्रमशक्तिमा कमि भयो। अधिक उत्पादनका कारण बजारमा बस्तुको मुल्यमा कमि गरियो र अर्थिक मन्दीको चक्र चल्यो जसले मध्यवर्गलाई मजदुर बर्गमा झार्न पुजिपती वर्ग लाग्यो । जसले उनिहरुको लाभांश वृद्धि गर्न सजिलो बनायो। मजदुर शोषण बड्यो जसले श्रमिकलाई अधिक कार्य गर्नुपर्यो। जसका कारण श्रमिकमा धुर्बिकरण हुन्छ। जसले यी तीन बर्गको अन्तर सम्बन्ध कमि भइ मजदुर हरुलाई आफू अलग रहेको महसुस हुनथाल्छ ।
जसले असन्तोष बड्छ र चरम सिमामा पुग्छ। र संघर्ष गुणात्मक रुपमा वृद्धि हुन्छ र पुजीवादी समाजको अन्त्य हुन्छ। जहाँ दोन्दात्मक भौतिकवादको नियम अनुसार बिरोध हुन्छ जुन गुणात्मक हुन्छ अन्तत व्यबस्था निषेध हुन्छ। र समाजवाद को स्थापना हुन्छ। पुन यहाँ मजदुरको तानाशाही हुन्छ पुजिपतिको अधिकार प्रती मजदुर वर्ग आधिपत्य जमाउछ ,जबसम्म यी दुई वर्ग समान हुदैन तबसम्म संघर्ष रहिरहन्छ । जब बराबरी हुन्छ तब वर्ग र वर्गसंघर्ष रहदैन। तब समाजबाद साम्यवाद मा रुपान्तरण हुन्छ। सम्पत्ति समाजको हुन्छ , सामाजिक संघसंस्था र राज्यको पनि त्यहा आबस्यक रहदैन भन्ने माक्सको मान्यता रहेको छ। यसरी प्राकृतिक रुपमा रहेको समजाबाद विभिन्न कालखण्ड पार गर्दै यहाँ सम्म आईपुग्दा पुन त्यही पुग्न विभिन्न संघर्ष गर्नुपर्यो। जसलाई जसलाई कृतिम समाजवादको रुपमा लिइयो।
