विद्यालयमा समावेशी शिक्षाको परिपाटि किन आवश्यक छ ?
रामचन्द्र पाैडेल
हामीले दुई दुई पटक संविधान सभाको निर्वाचन गरेर नेपालको संविधान २०७२ स्थापित ग¥यौँ । यो संविधान विभिन्न विचार र मतको सम्झौताको संविधान भएकाले यसले समावेशी राज्यको र समृद्ध समावेशी नेपाली समाजको भावनालाई अङ्गिकार गरेको छ । समावेशी राज्य र समावेशी समाजलाई सुदृढ बनाउने धेरै आयामहरूमध्ये समावेशी विद्यालय एउटा महत्वपूर्ण आधारभूत आयाम हो । समावेशी विद्यालयको स्थापनाले समावेशी घरपरिवार र समावेशी समुदायको सुदृढीकरण गर्छ । आज विद्यालयमा अध्ययन गर्ने बालबालिकाले समावेशी मूल्य, मान्यताको अभ्यास गर्दा भोलि उनीहरूले आफ्नो जीवनशैलीमा समावेशी आचरण र संस्कार विकास गर्दछन् ।
समावेशी आचरण र संस्कार भन्नाले सबैको कुरा सुन्ने, आफ्नो कुरा भन्ने र सामूहिक निर्णय गरी कार्यान्वयन गर्ने संस्कार हो । प्रजातन्त्र वा लोकतन्त्र वा समाजवादलाई बलियो बनाउने आधार नै समावेशी आचरण हो । आज विद्यालयमा सिकेको समावेशी व्यवहार निरन्तर आफ्नो घर परिवार र समाजमा रूपान्तरण हुँदै जान्छ । यसबाट परिवार सदस्यहरूको पनि विद्यालयप्रति उक्तिकै संलग्नता हुँदै जान्छ । विद्यालय समावेशी बनाउन समावेशी कक्षाकोठा चाहिन्छ । कक्षाकोठा व्यवस्थापन र कक्षाकोठाको शिक्षण सिकाइ शैली समावेशी हुनुपर्छ । यस कार्यमा अभिभावकको सीप, क्षमताको पनि उपयोग गर्दै जानुपर्छ ।
समावेशीकरण के हो त ?
व्यक्ति वा समूहको आवश्यकताको आधारमा सम्बन्धित विषयमा संलग्न गराइनु वा हुनु नै समावेशीकरण हो । अर्थात् “म यो समूह वा संस्थाको सदस्य हुँ, मेरो खोजी हुन्छ र म मैले कुनै हिसाबले योगदान गरिरहेको छु” भन्ने अनुभूति नै समावेशीकरण भएको अनुभव हो ।
समावेशी विद्यालय कस्तो हो ?
सबै किसिमका क्षमता भएका विद्यार्थीहरूले उनीहरूको आवश्यकताअनुसारको शिक्षा प्राप्त गर्ने अवसर पाउने विद्यालय नै समावेशी विद्यालय हो । जसमा अभिभावकको सक्रिय सहभागिता हुन्छ । उनीहरूले विद्यालयप्रति आफ्नो अपनत्वको अनुभव गर्दछन् । सरोकार निकायहरूले त्यसलाई आवश्यक सहयोग गरिरहेका हुन्छन् ।
समावेशी कक्षाकोठा कस्तो हो त ?
विद्यार्थीको अवस्था, आवश्यकता र रुचिको पहिचानसहित उसको जन्मजात बौद्धिकताअनुसार सहभागितात्मक सिकाइ अवसर प्रदान गर्ने कक्षाकोठा नै समावेशी कक्षाकोठा हो । जसमा अभिभावकहरू र सरोकारवालाहरूले समेत शिक्षण सिकाइलाई व्यवहारिक बनाउन सक्रिय रूपले संलग्न भईरहेका हुन्छन् ।
कोही सार्वजनिक विद्यालयका कक्षाकोठा र त्यहाँका वातावरण अवलोकन गर्दा देखेसुनेका परिस्थितिहरू:
१. उ टाउको निहुर्याएर बसेको छ । कक्षा कोठाको कुनामा एक्लै छ । अगाडिको बेञ्चमा ४ जना विद्यार्थी छन् । पुस्तकबाट बोर्डमा सारेको वाक्य पढ्दै शिक्षकले “बुझ्यौ” भन्दा “बुझ्यौँ” सर भन्दछन् र कक्षाका सबभन्दा जान्ने विद्यार्थी अगाडिको बेञ्चमा बस्दछन् । अरु सबै पछाडिको बेञ्चमा नबोली बसेका छन् । उनिहरुलाई सरले के पढाउनु भयो त्यति पत्तो छैन । कहिलेकाँही अगाडिको बेञ्चमा बसेकाले “हो” भन्दा “हो” भनेर गीतिलयमा “हो” वा “होइन”, “बुझ्यौँ” वा “बुझेनौँ” भने पुग्छ । टाउको निहुर्याएर बसेको विद्यार्थी निकै डराएको छ । कतिखेर सरले नजानेको कुरा सोध्छन् भनेर आत्तिएको रहेछ । सोधेको कुरा जानिएन भने कुटाई खानु पर्ने रहेछ । उसको कक्षाका कति विद्यार्थीले कुटाइ खाएर नै स्कुल छाडेका रहेछन् । स्कुल चलेको धेरै दिन पछि उ बल्ल आज स्कुल आएको रहेछ । आज उ स्कुल ड्रेसमा छ ड्रेस नभएसम्म स्कुल आउन नपाउने रहेछ ।
२. अगाडि बसेका विद्यार्थीले पनि बोर्डमा लेखेको कुरा पढ्न सक्दछन् । तर त्यसको अर्थ बुझेका छैनन् । कक्षा ४ मा फूल फुल्ने र नफुल्ने बिरुवाको पाठ पढेका विद्यार्थीले आफ्नो वरपरका ५ वटा फूल नफुल्ने बिरुवा चिन्दैनन् । ढाड भएका र नभएका जनावर पाठ पढेका विद्यार्थीले आफ्नो वरपर ढाड नभएका जनावर चिन्दैनन् । किताबमा लेखेका नाम घोकेका छन् । कक्षा ६ मा क्षेत्रफलको हिसाब पढेका विद्यार्थीले लम्बाइ, चौडाइ नाप्न जान्दैनन् । कक्षा ८ मा कथा पढेका विद्यार्थीले त्यो कक्षाबाट आफूले के शिक्षा पाइयो भन्न सक्दैनन् । मानौं त्यो कुरा पढ्नको लागि पढेको हो, सिकेर व्यवहार गर्न निम्ति पढेको होइन ।
३. पढाइका कुराहरू दैनिक जीवन, घरपरिवार, समाजसँग जोडिएका छैनन् । यसैले विद्यार्थीले ति विषयको वास्तविक अर्थ बुझ्दैनन् । लेखेका कुरा घोक्छन् । कण्ठ बनाउँछन् । त्यही घोकेको कुरा सम्झेर परीक्षामा जति लेख्न सक्यो त्यसैको आधारमा उसको सिकाइ मल्याङ्कन हुन्छ ।
४. कक्षा कोठाका बेन्चहरू फिक्स्ड छन् । तिनीहरूलाई किल्ला ठोकेर यताउता चलाउन सजिलै नमिल्ने गरि राखिएको छ । भित्तामा एउटा लेख्ने सेतो बोर्ड छ । त्यसैमा लेखेर देखाइन्छ, विद्यार्थीले त्यसैलाई सार्दछन् र घोक्दछन् । यदि कुनै विद्यार्थीले सोधेको कुरा जानेन वा गृहकार्य गरेर आएन वा अन्य कुनै कुरा गरेको मिलेन भने दोष विद्यार्थी र उसका अभिभावकको हो भन्ने ठानिन्छ । उसैलाई होच्याइन्छ र झन् हेपिन्छ । विपन्न र ढिलो सिक्ने वा कमजोर विद्यार्थीलाई नै विद्यालयको समस्या मानिन्छ । शिक्षक त्यसै भन्छन्, विद्यालय व्यवस्थापन समिति सदस्यहरू त्यही स्वरमा स्वर मिलाउँछन् । अभिभावकलाई पनि उनीहरूले भनेको कुरा ठीकै होला कि जस्तो लाग्छ । एकचोटी विचार गरौँ त । एउटा ढिलो सिक्ने विद्यार्थीलाई यस्ता बाणले सबैले कोपीरहदा उ कस्तो होला ? उ त झन झन् छिया छिया हुन्छ होइन त ? यसले तिरस्कार र अपहेलनाको स्थिति पैदा गर्दछ ।
यी त केही प्रतिनिधिमूलक अवस्था हुन । सार्वजनिक विद्यालयका कक्षाकोठा र त्यहाँ भित्रको गतिविधि अवलोकन गरौँ त , अरु के के देखिन्छ, सुनिन्छ ।
अव के गर्ने त ?
१. खोजी गरौँ र संवाद चलाऔँ । ड्ड विद्यार्थीले पढेको कुरा अर्थ वुझ्ने गरि र त्यसलाई दैनिक जीवन तथा घरपरिवारमा जोड्दै रूपान्तरित हुने वातावरण बनाउन शिक्षकलाई कसरी उत्प्रेरित गर्ने ?
शिक्षक अभिभावक संघका सदस्यहरू के गर्दै हुनुहुन्छ ?
व्यवस्थापन समितिका सदस्यहरू के काममा व्यस्त हुनुहुन्छ ?
वडा, पालिकाका जनप्रतिनिधिहरूले के गर्दै हुनुहुन्छ ?
नागरिक समुदायका सदस्यहरू के कुरामा केन्द्रित छन् ?
अभिभावकहरूलाई आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न सक्ने बनाउन कसरी सहयोग गर्ने ?
सबै पक्षको सामूहिक सहकार्यबाट विद्यालय शिक्षालाई गुणात्मक र समावेशी बनाउन सकिन्छ ।
विपन्न परिस्थितिका परिवार र विभिन्न क्षमता भएका विद्यार्थीहरूको हक, हित र कल्याणको निम्ति तिनको वरपर सहयोगीहरू स्थापित छन् । ति सहयोगीहरूको भूमिका, सक्रियता र परिचालनबाट सिकारु केन्द्रित समावेशी शिक्षाको जग बलियो बन्छ । विद्यार्थी र तिनका अभिभावकको असल जीवन कोर्न नै हामीलाई विद्यालय चाहिएको हो । शिक्षकहरू त्यसैको निम्ति नियुक्त गरिएको हो । विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षक अभिभावक संघ पनि त्यही कामलाई व्यवस्थित गरी समावेश र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न गठन भएका हुन् । तिनै विद्यार्थी र अभिभावकको जीवनस्तरमा सुधार गर्न नै अन्य संरचनाहरू बनाइएका हुन् । अब विचार गरौँ त, संघीय शिक्षा मन्त्रालयले यि सबै काम गर्न रकम कहाँबाट ल्याउँछ त ? तिनै विद्यार्थीका अभिभावकले तिरेको कर र नेपाली जनताको करबाट जम्मा भएको रकमको बाँडफाँड गर्दा संघीय मन्त्रालय हुँदै पालिकासम्मका रकम आउने होइन र ? पालिकाहरूले पनि विभिन्न शीर्षकमा तिनै जनतासँग कर लगाएर रकम जम्मा गरेको होइन ? अब यि सबै संरचनाहरू करदाताप्रति उत्तरदायी हुनुपर्दैन ?
२. आफ्नो व्यवहारलाई फर्केर हेरौँ र सच्याऔँ ।
अनुभव, विचार, चेतना भएका अनुभुतिहरू सकारात्मक मानव विकास, मनोसामाजिक स्वस्थता, संवेगात्मक स्वास्थ्यका सूचकहरू हुन् । तिरस्कार, घृणा, हस्तक्षेप, लज्जित पार्नु जस्ता मानसिक र संवेगात्मक पीडा दिने व्यवहारले व्यक्तिलाई बहिस्करण गर्दछ । वर्ग, जात, धर्म, लिंग, शिक्षा, दौलत, पदको आधारमा शक्ति र प्रभाव भएको ठान्ने व्यक्तिहरूले जानेर वा नजानेर अन्य व्यक्ति वा समुदायलाई बहिस्करण गरेका हुन सक्छन् ।
शिक्षक मुस्कुराउँदै कक्षा कोठामा प्रवेश गर्दा सबै बालबालिकाहरूको अनुहारमा पनि मुस्कान छाउँछ, पढाएको बुझिन्छ, नबुझेको सोध्न मन हुन्छ, सिक्ने हौसला मिल्छ । किनकि, मुस्कुराउँदा पैसा लाग्दैन यो खुसी, सुखी, सरलता, महानता एवं सम्पन्नताको पहिचान हो । र, तपाई हाम्रो एक मुस्कानले कयौं अनुहारमा खुशी ल्याइदिन सक्छ ।
विद्यार्थी कहिल्यै समस्या हुन सक्दैन । उचित शिक्षा पाउनु बालबालिकाको अधिकार हो । जीवन उपयोगी शिक्षा प्रदान गर्नु सरोकारवालाहरूको दायित्व हो । यसैले हामीले कस्तो संरचना तयार ग¥यौं र कस्तो परिपाटी बसाल्यौँ ? त्यसको लेखाजोखा गर्नुपर्ने बेला भएको छ । बालबालिकाको शिक्षाको निम्ति स्थापित विद्यालयलाई राम्ररी सञ्चालन गर्न बनेका संरचना ( शिक्षक अभिभावक संघ, विद्यालय व्यवस्थापन समिति, शिक्षक, समुदाय, जनप्रतिनिधि, वडा, पालिकालगायतका संरचना नागरिक समुदाय ) ले विद्यालय सञ्चालनको परिपाटी र संरचनाभित्र भूमिका र समस्याको खोजी गरी त्यसको समाधानमा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।
३. शिक्षकलाई विद्यार्थीको आवश्यकताको आधारमा शिक्षण गर्न सहजिकरण गरौँ, कक्षामा रहेका विद्यार्थी सबै एकै किसिमका छैनन् । कोही छिटो सिक्छन् । कोही ढिलो सिक्छन् । कसैले सुनेर हेरेर सिक्छन् । कसैले गरेर वढी सिक्छन् । कसैलाई वातावरण बनाइदिए आफै सक्रिय हुन्छन् । कोहीलाई हात समातेर नै सिकाउनुपर्छ । कसैसंग ठुलो परिवारमा बसेको अनुभव छ त कसैसँग भाइ बहिनी हेरचाहको अनुभव छ । कोही खेलमा राम्रो छन् , कोही लेखाइपढाइमा राम्रो छन् । यसैले सबैलाई एउटै शिक्षण विधिले काम गर्दैन ।
पहेँलोलाई सेतो देख्ने पनि हुन सक्छन् । कसैलाई रातो मन पर्छ त कसैलाई निलो । डिक्लेक्सिया भएको व्यक्तिमा सिकाइ कठिनाइ हुन्छ । अक्षरबाट शब्द मिलाउन र बोलेको आवाज चिन्न पनि समस्या हुन्छ । यो परिस्थिति वंशाणुगत हुन्छ जसले भाषा सिकाइमा कठिनाई उत्पन्न गर्छ । यसको उपचार छैन तर विभिन्न तरिकाले निरन्तर प्रयास गर्दा भाषामा सुधार गर्न सकिन्छ । अमेरिकाका पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओबामा र वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइन जस्ता व्यक्तिलाई पनि डिक्लेक्सियाको अवस्था थियो । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले पाँच जनामा एक जना व्यक्तिलाई यस्तो स्थिति छ भनेको छ ।
प्रत्येकलाई उसको आवश्यकताको आधारमा व्यवहार गरे मात्र न्याय हुन्छ । कमजोर र गृहकार्य गर्न नसकेका विद्यार्थीहरूलाई शिक्षकले वढी समय दिएर सिकाउनुपर्छ । तिमीलाई के कुरा गा¥हो भयो । म तिमीलाई कसरी सहयोग गर्न सक्छु को प्रवृत्तिको विकास गर्नु पर्छ ।
लेखक विकल्प तालिम केन्द्रका प्रमुख सहजकर्ता, चिल्ड्रेन नेपालका संस्थापक अध्यक्ष र हिंसाका विकल्प तथा शान्तिका उपायका अन्तराष्ट्रिय सहजकर्ता हुनुहुन्छ ।
